Milinoù Bolloré gant Per Even, Al Liamm Tir na n-og 1954

BRASAÑ LABOURADEG AN EUROP WAR AR PAPER SIGARETEZ A ZO BREIZHAT

MILINOU BOLLORE

gant Per EVEN

Stalamardet eo bet kentañ papererezh Bollore en 1822 gant René Bolloré [1].

E-kerzh e veajoù bras evel mezeg war vor, en inizi Japan dreist-holl [2], eo e studias tad ar milinoù Bollore penaos labourat ar paper, hag ur wech distro d'e vro, e teuas hennezh en e benn sevel ur bapererezh war ribl Stêr Oded, ur pemzek kilometrad bennak, e krec'h diouzh Kemper.

E 1834 e plantas un ardivink paper-dibun, hag adalek neuze e troas ar vilin vihan-se d'ober a bep seurt paperennoù tanav.

Ret eo, avat, dont tre betek ar bloavezh 1861, d'ar c'houlz m'edo trec'h ar sigaretenn dre-holl, kent gwelout ar vilin oc'h aozañ koulz lavaret, nemet paper-sigaretez.

Diwar neuze eo e loc'has, evit mat, kreskidigezh labouradegoù Bollore : da gentañ feurmiñ, goude-se prenañ un eil milin Kaskadeg ; diwezhatoc'h prenañ ur vilin all adarre e Troyes (Bro-C'hall) ; ken na voe dindan renerezh ar Volloreed ur genlabouradeg enni 11 ardivink-paperezh.

Betek 1939 ne labouras milinoù Bollore nemet evit an Amerik, pe dost, o pourchas paper-sigaretez d'ar merkoù bras evel Camel, Chesterfield, Philip Moris, Old Gold, meulet ganto holl gwitibunan perzhioù dreist ar marc'hadourezh breizhat.

En tu-hont d'ar paper war ganell, graet da vezañ stignet war wikefreoù- fardañ-sigaretez, e werzhe ivez Bollore, bep bloaz, d'ar « British Amerikan Tobacco Company », kaieradoù paper-sigaretez dre zekmilionadoù. Deut eo bet ar brezel da derriñ lañs bras an ermaeziadurioù-se ha 5 bloavezh war o hed eo manet Bollore, hep gallout tonkañ an disterañ marchad gant e wizion en Amerik.

Hogen, diwar ar bloavezh 1938, ar Stadoù-Unanet, o welout pell en o raok, o doa raktreset sevel e Karolina-an-Hanternoz, ur pikol labouradeg war baper- sigaretez, gant harp tec'hnegourion da Vollore, rak bras-spontus e teue dispignoù an Amerik da vezañ, dre berzh ar goulenn, atav o kreskiñ war ar marc'hadourezh breizhat. Dioueret eus paper Breizh, e-doug ar brezel diwezhañ, e roas an Amerikaned d'o milinadeg ur dalvoudegezh vrasoc'h eget na oant e-sell d'ober da gentañ. Ma c'heller bremañ lavarout o deus o fapererezhioù-sigaretez pep mestroni, neket hepken war dachennoù-gwerzh o bro, met e tiskouezont ivez bezañ ar gevezourion washañ war varc'hallec'hioù ar bed holl.

Tavet ar brezel, setu ma ranked adsevel kefridi v-Bollore penn-da-benn. Ar milinoù chomet morzet dindan an Alamaned a oa da vezañ adkempennet, ha ret oa kavout fred nevez evit kempouezañ drouziwezh ar marc'hata gant an Amerik. War dachenn ar vicherouriezh eo e voe renet ar strivoù kentañ raktal, hag evelse, en ur ober un nebeut bloavezhioù edo etre daouarn ar brenourion, strewet dre ar bed, kement seurt paper-sigaretez o klotañ, en doare gwellañ, gant ezhommoù pep hini.

Diouzh un tu all, dre bouez labourat ha poaniañ, e tizhas skiantvicherourion v-Bollore peuraozañ paperennoù tanav-all c'hoazh o talvout evit an ijinerezh. Hiziv an deiz, emañ Bollore o pourchas da vroioù Breizh ha Gall ouzhpenn 80 % eus ar c'hementad paper-speuriañ fetisaerioù-tredan (2) a gaver eno. Al labouradeg-mañ a zo unan eus ar re a c'hell spletiñ (produiñ) bemdez 3.000 kilo paper-fetisaer tanav-dreist, 7 mikron troc'had dezhañ.

Pleustret o deus kalz ar Volloreed ivez war studi ar pluskennoù evit paper- glaouet (3), hag e 1951, e c'holoent ouzhpenn an hanter eus ar marchad gall. Mar strollomp gant an teir micheradur-mañ (paper-sigaretez, paper tanav evit an ijinerezh, pluskennoù evit ar paper-glaouet), hini ar paper-bibl o talvout evit an embannadurioù-lorc'h ha dreistholl evit ar rummad anvet « La Pléiade » e galleg, neuze e c'hellomp kaout un daolenn glok a-walc'h eus labour-papererezh seurt kevredigezh.

War leur ar c'henwerzh, o deus ranket ar Volloreed adkemer o c'hreñv koulz hag evit un eil aloubiñ.

An ermaeziañ boas gwechall etrezek an Amerik ez eo bet kemeret e lec'h gant kasadegoù davit kement bro a zo war an douar hag e 1951, e oa trec'h un eil gwech ar re Vollore war un dachenn-varc'hata par d'an hini o doa gounezet a-raok ar brezel.

An teir milinadeg, lakaet a-gevret, a vez o taskor ouzhpenn 20 tonellad paper bemdez ha gant aratozidigezh an ardivinkoù, e vezer deut da gaout perzhioù labour n' hall den pismigañ outo.

Pep milinadeg e kaver enni un arnodlec'h evit ensellout ouzh temz ar paper da werzhañ, hag arnodlec'h-kreiz milin an Oded, e studier ennañ penaos lakaat diouzhtu da dalvezout ar c'havadennoù nevez-c'hraet.

E-keñver an oberoù kevredadel, o deus atav diskouezet ar Volloreed e oant diouzh o c'harg evel renerion-labour. Rak savet o deus en-dro da vilinoù an Oded ha Kaskadeg kêriadennoù gwirion gant bep a skol, bep a dachenn-sportoù ha bep a greizenn-vugelouriezh.

Mar deo gwir e weler ar Volloreed o chom a rumm da rumm e penn ar Bapererezh, ken gwir all eo e kaver ivez, e-mesk ar goskor, tud bepred diwar an hevelep tiegezhioù hag a zo deut da sevel o c'hein dre ma rae berzh ar vilinadeg.

Gant urzhiet evel m' eo al labour e tri skipailh oc'h ober pep unan anezho, eizh eurvezh bemdez, e c'hall ar vicherourion kaout amzer a-walc'h da intent ouzh o atant, pe o liorzh.

Milinoù-paper Bollore, ganet e Breizh, kant tregont vloaz a zo, n'o deus tamm ebet kollet o brud vat war varc'hallec'hioù ar bed. Ha bremañ, gant unnek ardivink ha pemzek-kant micherour war dro, e tiskouezont bout embregerezh kentañ an Europ evit ar paper-sigaretez hag ar paperennoù tanav divoutin.

• (2) papier isolant pour condensateur électrique.
• (3) papier carbone.

LA PLUS GRANDE MANUFACTURE EUROPÉENNE DE PAPIER À CIGARETTES EST BRETONNE

LES MOULINS BOLLORÉ

par Per EVEN

L'entreprise Bolloré a été fondée et inaugurée en 1822 par René Bolloré [1].

Lors de ses lointains voyages en tant que chirugien de la marine, il a pu étudier les techniques de fabrication du papier, sur les îles du Japon [2], et de retour au pays il a fait contruire une papeterie sur les rives de la rivière Odet, à 15 km en amont de la ville de Quimper.

En 1834 il une machine de papier en continu, et à partir de sa petit usine il produit toutes sortes de papiers minces.

Ret eo, avat, dont tre betek ar bloavezh 1861, d'ar c'houlz m'edo trec'h ar sigaretenn dre-holl, kent gwelout ar vilin oc'h aozañ koulz lavaret, nemet paper-sigaretez.

Diwar neuze eo e loc'has, evit mat, kreskidigezh labouradegoù Bollore : da gentañ feurmiñ, goude-se prenañ un eil milin Kaskadeg ; diwezhatoc'h prenañ ur vilin all adarre e Troyes (Bro-C'hall) ; ken na voe dindan renerezh ar Volloreed ur genlabouradeg enni 11 ardivink-paperezh.

Betek 1939 ne labouras milinoù Bollore nemet evit an Amerik, pe dost, o pourchas paper-sigaretez d'ar merkoù bras evel Camel, Chesterfield, Philip Moris, Old Gold, meulet ganto holl gwitibunan perzhioù dreist ar marc'hadourezh breizhat.

En tu-hont d'ar paper war ganell, graet da vezañ stignet war wikefreoù- fardañ-sigaretez, e werzhe ivez Bollore, bep bloaz, d'ar « British Amerikan Tobacco Company », kaieradoù paper-sigaretez dre zekmilionadoù. Deut eo bet ar brezel da derriñ lañs bras an ermaeziadurioù-se ha 5 bloavezh war o hed eo manet Bollore, hep gallout tonkañ an disterañ marchad gant e wizion en Amerik.

Hogen, diwar ar bloavezh 1938, ar Stadoù-Unanet, o welout pell en o raok, o doa raktreset sevel e Karolina-an-Hanternoz, ur pikol labouradeg war baper- sigaretez, gant harp tec'hnegourion da Vollore, rak bras-spontus e teue dispignoù an Amerik da vezañ, dre berzh ar goulenn, atav o kreskiñ war ar marc'hadourezh breizhat. Dioueret eus paper Breizh, e-doug ar brezel diwezhañ, e roas an Amerikaned d'o milinadeg ur dalvoudegezh vrasoc'h eget na oant e-sell d'ober da gentañ. Ma c'heller bremañ lavarout o deus o fapererezhioù-sigaretez pep mestroni, neket hepken war dachennoù-gwerzh o bro, met e tiskouezont ivez bezañ ar gevezourion washañ war varc'hallec'hioù ar bed holl.

Tavet ar brezel, setu ma ranked adsevel kefridi v-Bollore penn-da-benn. Ar milinoù chomet morzet dindan an Alamaned a oa da vezañ adkempennet, ha ret oa kavout fred nevez evit kempouezañ drouziwezh ar marc'hata gant an Amerik. War dachenn ar vicherouriezh eo e voe renet ar strivoù kentañ raktal, hag evelse, en ur ober un nebeut bloavezhioù edo etre daouarn ar brenourion, strewet dre ar bed, kement seurt paper-sigaretez o klotañ, en doare gwellañ, gant ezhommoù pep hini.

Diouzh un tu all, dre bouez labourat ha poaniañ, e tizhas skiantvicherourion v-Bollore peuraozañ paperennoù tanav-all c'hoazh o talvout evit an ijinerezh. Hiziv an deiz, emañ Bollore o pourchas da vroioù Breizh ha Gall ouzhpenn 80 % eus ar c'hementad paper-speuriañ fetisaerioù-tredan (2) a gaver eno. Al labouradeg-mañ a zo unan eus ar re a c'hell spletiñ (produiñ) bemdez 3.000 kilo paper-fetisaer tanav-dreist, 7 mikron troc'had dezhañ.

Pleustret o deus kalz ar Volloreed ivez war studi ar pluskennoù evit paper- glaouet (3), hag e 1951, e c'holoent ouzhpenn an hanter eus ar marchad gall. Mar strollomp gant an teir micheradur-mañ (paper-sigaretez, paper tanav evit an ijinerezh, pluskennoù evit ar paper-glaouet), hini ar paper-bibl o talvout evit an embannadurioù-lorc'h ha dreistholl evit ar rummad anvet « La Pléiade » e galleg, neuze e c'hellomp kaout un daolenn glok a-walc'h eus labour-papererezh seurt kevredigezh.

War leur ar c'henwerzh, o deus ranket ar Volloreed adkemer o c'hreñv koulz hag evit un eil aloubiñ.

An ermaeziañ boas gwechall etrezek an Amerik ez eo bet kemeret e lec'h gant kasadegoù davit kement bro a zo war an douar hag e 1951, e oa trec'h un eil gwech ar re Vollore war un dachenn-varc'hata par d'an hini o doa gounezet a-raok ar brezel.

An teir milinadeg, lakaet a-gevret, a vez o taskor ouzhpenn 20 tonellad paper bemdez ha gant aratozidigezh an ardivinkoù, e vezer deut da gaout perzhioù labour n' hall den pismigañ outo.

Pep milinadeg e kaver enni un arnodlec'h evit ensellout ouzh temz ar paper da werzhañ, hag arnodlec'h-kreiz milin an Oded, e studier ennañ penaos lakaat diouzhtu da dalvezout ar c'havadennoù nevez-c'hraet.

E-keñver an oberoù kevredadel, o deus atav diskouezet ar Volloreed e oant diouzh o c'harg evel renerion-labour. Rak savet o deus en-dro da vilinoù an Oded ha Kaskadeg kêriadennoù gwirion gant bep a skol, bep a dachenn-sportoù ha bep a greizenn-vugelouriezh.

Mar deo gwir e weler ar Volloreed o chom a rumm da rumm e penn ar Bapererezh, ken gwir all eo e kaver ivez, e-mesk ar goskor, tud bepred diwar an hevelep tiegezhioù hag a zo deut da sevel o c'hein dre ma rae berzh ar vilinadeg.

Gant urzhiet evel m' eo al labour e tri skipailh oc'h ober pep unan anezho, eizh eurvezh bemdez, e c'hall ar vicherourion kaout amzer a-walc'h da intent ouzh o atant, pe o liorzh.

Milinoù-paper Bollore, ganet e Breizh, kant tregont vloaz a zo, n'o deus tamm ebet kollet o brud vat war varc'hallec'hioù ar bed. Ha bremañ, gant unnek ardivink ha pemzek-kant micherour war dro, e tiskouezont bout embregerezh kentañ an Europ evit ar paper-sigaretez hag ar paperennoù tanav divoutin.